BOSNJACKI MUHADZIRI U MAKEDONIJI

SAFET BANDZOVIC

BOSNJACKI MUHADZIRI U MAKEDONIJI KRAJEM XIX I TOKOM XX STOLJECA


Bosnjacki muhadziri su poceli pristizati u Makedoniju jos 1878. godine,
kada je odlukama Berlinskog kongresa Bosna i Hercegovina pala pod
austrougarsku vlast. Makedonija, na koju su neskriveno, prije balkanskih
ratova, pretendirale okolne agresivne hriscanske drzave, bila je 1877-1878.
preplavljena muhadzirima razlicitog etnickog porijekla.. U periodu od
1875. do 1881. u Makedoniji se naslo, prema nekim podacima, oko milion
muhadzira iz Bugarske, jugoistocne Srbije (Jablanice, Kursumlije, Bele Palanke,
Vranja, Nisa, Pirota), Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Sandzaka i
sa Kosova. Skoro u svim njenim gradovima su nastale muhadzirske mahale.
Nastala su i brojna, siromasna muhadzirska sela.. Neki izvjestaji su govorili
da je u Makedoniji 1878. gladovalo i bilo dovedeno do umiranja cak 60.000 izbjeglica. Ozlojedjeni muhadziri su zbog gubitka imovine, bez ikakvih sredstava, napadali domace stanovnistvo. Od jula do kraja septembra 1878. zapalili su 12 sela u okolini Bitolja, kao i 30 sela pored demarkacione linije u istocnoj Makedoniji (Pijanec).4 Prema jednom francuskom izvoru od 3. januara 1879. u Makedoniji se naslo 50.000-60.000 porodica muhadzira, "sto iz Bugarske, sto iz Bosne". Britanski konzul je u septembru 1879. javljao o 200.000 muhadzira.5 Iz ]ustendila je oko 400
muslimanskih porodica doslo u Makedoniju, rastrkavajuci se po njenoj unutrasnjosti. Muhadziri su naglo povecavali gradsko stanovnistvo, pa su mala mjesta brzo postajala mnogoljudna naselja. U septembru 1879. izbjeglice su slale brojne peticije francuskom predstavniku u Evropskoj komisiji trazeci da im se nadoknadi steta zbog izgubljene imovine. Izbjeglice iz leskovackog kraja, smjestene u Skoplju i Kumanovu, predocavale su usvojim zalbama kako Srbi i Bugari, koji su zauzeli njihovu imovinu,nju rasprodaju po veoma niskim cijenama, kao i to da izbjeglice dvije ili tri godine nemaju nikakvog prihoda. Oni su takodjer izvjestavali da su mnogi medju njima, shodno odredbama Berlinskog ugovora, otisli da vide sta im je sa imovinom, ili da je rasprodaju. Mnogi se nisu vratili, a oni koji bi i uspjeli da je rasprodaju bili su u povratku napadani i opljackani. Brojne peticije su slali muhadziri iz Srbije ibritanskom ambasadoru u Istanbulu.Peticijenisu izazivale vecu pozornost. Balkanske drzave, uz prikrivenu podrsku pojedinih evropskih sila, pogotovo nisu bile zainteresirane za povratak muhadzira. Dok je N. de Ring, delegat u Evropskoj komisiji za Istocnu Rumeliju nastojao da utice na osmanske vlasti u Makedoniji da omoguce povratak muhadzirima na njihova imanja, dotle je Jastrebov, ruski vicekonzul u Prizrenu, radio sasvim suprotno.

Pitanje nacionalne identifika-cije makedonskih Slavena bilo je veoma zamrseno. Balkanski hrisanski takmaci razlicito su ocjenjivali njihovu nacionalnu pripadnost. Balkanske drzavice poistovjecivale su, sa manjim ili vecim nijansama, muslimansko
stanovnistvo sa osmanskim drzavnim strukturama ili su ga tretirale nasljednikom
Osmanlija. Zato je nastanak svake balkanske hrisanske nacionalne
drzave bio pracen masovnim progonima muslimana i unistavanjem tragova
njihovog postojanja. Albanski zahtjevi upuceni Berlinskom kongresu
nisu imali odjeka. Za evropske drzavnike Albanci su bili Turci. Tradicionalna historija regiona Balkana je u biti historija osmanskih manjina data izvan njihovog konteksta. Njihov kontekst je zapravo vecinsko muslimansko stanovnistvo tokom visestoljetne osmanske uprave. Historija tog prostora se ne moze potpuno razumijeti bez izucavanja sudbine muslimanskog stanovnistva. Prema sluzbenim osmanskim podacima oko 1,5 miliona muhadzira napustilo je Balkan u periodu od 1878. do 1918. godine, ne uzimajuci u obzir veliki broj ljudi koji su ilegalno presli osmanske
i turske granice.14 Obicni ljudi, kao i strucnjaci, shvataju historiju Balkana
sa jasno nacionalnih polazista, umanjujuci dostignuca drugih etnickih grupa
i visenacionalnih drustava kojima su nekad pripadali.

U Berovu, u Makedoniji, naseljeni su bosanski muhadziri u 400 kuca.
Za muhadzire iz BiH bila je formirana i jedna nova naseobina - selo Bezgastevo . U ovom kraju, kod Malesa, naseli su se muhadziri izokoline Niksica, Kolasina, Bilece, Leskovca, Nisa, kao i muhadziri iz Bugarske. U Hasanbegovu je doseljeno 70-80 domacinstava mahom iz Bosne i Hercegovine. Tu su se doselile porodice Krvavac, Avdovic, Tahirovic,Jusufovic, Melic, Zecirovic, Sehovic i druge. U Skoplju i njegovoj okolini naselile su se porodice Catovica, Vodopica, Spahica, Topica, Cavica, Sulejmanpasica i druge. Iz Plava i Gusinja su se doselili Omeragici, Dzanici,
Medunjani, Redzepagici, Sabovici, Seferovici, Draskovici, Radoncici,
Djukanovici, iz Berana Ramusovici i Zejnilovici, iz Rozaja Catovici, iz Bijelog
Polja Muderizovici, Idrizovici, Haskovici i Mehovici, iz Novog Pazara
Hudovici i Muratovici, iz Sjenice Hadziahmetagici, Kugici i Spahovici, iz
Priboja Hasanagici i Kreho, iz Pljevalja Selimanovici, Bajrovici i Tahirbegovic
i, iz Gorazda Hodzici, iz Mostara Cemalovici i Radzanovici, iz Stoca
Catovici, iz Nevesinja Kazazici, iz Gracanice Ruvici, iz Maglaja Sofiti i
Arifagici, iz Prozora Sabitovici, iz Konjica Dzumhuri, iz Bugojna Krzici, iz
Rudog Osmanici, iz Sarajeva Spahici i Bajramovici. Pored izgradnje kuca
naseljeni Bosnjaci u Hasanbegovu su 1880. pristupili i podizanju dzamije,
cemu je najvise doprinio hodza Avdullah Bijedic. Njemu je bilo ponudjeno
da bude imam u jednoj od skopskih dzamija, ali je on ipak odabrao
Hasanbegovo jer ga je podsjecao na rodni kraj Nudol u Hercegovini, gdje
je takodjer bio imam.1Dzamija je, sa mektebom, sagradjena na parceli u
centru sela.Hercegovacki muhadziri su u ovom selu poceli obradjivati
zemlju na svoj nacin, ali su vec druge godine morali da od toga odustanu, i
da se priviknu na nacin rada skopskih seljaka. Muhadziri su i kuce pravili
po hercegovackom tipu, ali u nedostatku kamena, od cerpica i sa krovom
od ceremide. Napustili su i staru hercegovacku nosnju i prihvatili "tursku".
Njihovi hriscanski susjedi su isticali da su muhadziri bili veoma osjetljivi.
Mnogi od njih su se vrijedjali kada bi im neko rekao "lazes", sto je bilo sasvim
obicno i nije pretpostavljalo nikakvu uvredu kod skopskih seljaka. U
Hasanbegovu je veliki broj naseljenika ubrzo umro od "have" i malarije.
Muhadziri iz BiH formirali su muhadzir-mahale ("madzir-maale") i na periferiji Skoplja, iza romskog naselja. Oni su podigli svoja naselja u Skopskom polju, u Sindjelicu, Kadinom Selu, Madjarima i Ognjancu. U Skopskoj kotlini naseljeni su u selima Mrsevac, Dzidimirce, Vetersko,Katlanovo i Deljadrovce. Vlasti su isticali kako je ovim muhadzirima neophodna "svaka vrsta plemenitosti i milosrdja". Mnogi muhadziri nisu znali turski jezik, ali su ga potom ubrzano ucili. Bosnjacke djevojke u Deljadrovcu i Mrsevcu nisu se "krile" sve do udaje, dok su se lokalne muslimanke
skrivale vec od svoje 12 godine. Za sve vrijeme zivota u Makedoniji
i austrougarske uprave u BiH muhadziri su odrzavali veze sa rodnim krajevima.
U veleskom kraju, u oblasti Babune, vlasti su otkupile dio zemlje
u Vladilovcu i Jasenovu od veleskog Husein-bega i naselile bosanske muhadzire. U Jasenovu je bilo 60 bosnjackih domacinstava. U okolini Kumanova bosanski muhadziri su 1908. naseljeni u Umin Dolu. Tu je bilo 30 muhadzirskih domacinstava.

U selu Nikuljane, u kumanovskom kraju,pored bosanskih muhadzira naseljeni su i muhadziri iz Bugarske. Bosanski muhadziri su se naselili i u tikveskom kraju. Veliki broj bosnjackih muhadzira naseljen je, nakon aneksije BiH, 1909. u selu Deradrovcu, izmedju Deljadrovca i Tekije, gdje ih je bilo 60 kuca. U Makedoniji je 1910.
naseljeno 12.000 muhadzira, a jos 20.000 trazilo je dozvolu za useljenje.
Njihov dolazak izazvao je nove akcije grckih, srpskih, bugarskih, vlaskih i
makedonskih odmetnickih ceta. Vlasti su bile prisiljene da donesu u novembru
1908. zakon protiv ovih odmetnika. Zakon o setama je predvidi obostre kazne protiv odmetnika i njihovih jataka, ali ipak nije uspio da ih suzbije. Napadi nisu bili rijetki.Krajem maja 1910. bugarske komite napale su i zapalile selo Glavicu, ciflluk koji su naselili bosanski muhadziri.
Slicna sudbina je potom zadesila i sela Dragunovo i Rusimovo, naseljena
Bosnjacima, u strumickom kraju.Jedan od vidjenijih muhadzira koji je
dosao u Skoplje bio je ubijen nozem i bacen u bunar. U kocanskom selu
Cifluk lokalni seljaci su, pak, uspjeli da demonstrativnim odbijajanjem da
obradjuju zemlju, sprijece naseljavanje bosanskih muhadzira. Iako je potom
muhadzirsko naselje izmjesteno preko Bregalnice, oni su dolazili u sukob
sa njegovim stanovnicima. Zbog naseljavanja muhadzira "dosljaka koji
su govorili srpski jezik" bugarska vlada je protestirala kod mladoturaka, a
kada to nije pomoglo, doslo je do akcije "Bugarskog nacionalnog komiteta"
pa su Bosnjaci "zazalili za svojom Bosnom". U Nivcanima, u kocanskoj
kazi, su 21. avgusta 1910. napadnute tri muhadzirske kuce. Ubijene sudvije zene i dvoje djece.

Neki {tipski vojvoda Brlo sa svojom ~etom napravio
je veliko zlo me|u muhad`irima u selu Orel. U Solunskom, Bitoljskom
i Kosovskom vilajetu bilo je naseljeno 2.284 muhad`irske porodice
od kojih je 431 do{la iz Bugarske a 1.775 porodica iz Bosne. Od ovih
bo{nja~kih porodica, koliko ih se smjestilo u osam naseobina Solunskog,
jednoj Bitoljskog i dvije Kosovskog vilajeta (bez Novopazarskog sand`aka)
do maja 1911. oko tre}ine je brisano sa spiska, bilo da su se vratile ili pomrle
od barske groznice.35 Dio muhad`irskih porodica je iz Makedonije
pre{ao u Sand`ak nadaju}i se da }e se tu bolje sna}i i biti sigurniji. U
Makedoniji bugarske, srpske i gr~ke komite nisu vodile borbu samo protiv
Osmanlija, nego i jedni protiv drugih.36 Pored iseljavanja Bo{njaka iz BiH
tekao je i obratni proces njihovog povratka, iako je broj povratnika bio
znatno manji od broja iseljenika.37 Do marta 1913. me|u nekoliko hiljada
povratnika u BiH iz Makedonije bilo je 1.600 djece.38
Makedonija je u balkanskim ratovima 1912-1913. bila u plamenu.
Balkanski saveznici su u ovom ratu protiv Osmanskog carstva, vidjeli priliku
da u Makedoniji, bez imalo obzira, osvoje {to vi{e teritorije.39 Rat u
kojem "oslobo|enje" jednog naroda ima za posljedicu istrebljenje drugih
naroda nikako nije mogao imati oslobodila~ki smisao. Cilj ratnih operacija
u Makedoniji nije bili samo zauzimanje novih teritorija, ve} i eliminiranje
suprotinih ili protivni~kih etni~kih i vjerskih zajednica, makar u kulturnom
i statisti~kom smislu.40 Balkanske dr`ave su novoosvojene teritorije smatrale
ratnim plijenom i nasilno su pokusavale da nametnu svoje sebicne interese.