DZAMIJE

Dan džamija

U toku agresije na BiH srušeno je: 614 džamija, 218 mesdžida, 69 mekteba, 4 tekije, 37 turbeta i 405 drugih vakufskih objekata.

Karadžićevi Srbi srušili su 534 džamija i 175 mesdžida, a Bobanovi Hrvati 80 džamija i 43 mesdžida.

Rijaset Islamske zajednice je 1998. odabrao 7. maj za Dan džamija, jer je toga dana 1993. godine, u tri sata i pet minuta poslije pola noći, srušena jedna od najljepših džamija na Balkanu Ferhadija u Banja-Luci, koja je, kao spomenik nulte kategorije bila pod zaštitom UNESCO-a. Iste noći u Banja Luci je srušena i Arnaudija džamija, koja je takođe bila pod zaštitom UNESCO-a. Do kraja septembra 1993. u Banjoj Luci je porušeno svih 16 džamija.

Mnoge porušene džamije bila su remek-djela bosanske muslimanske arhitekture, a Ferhadija i Aladža džamija iz Foče spadale su u red najljepših sakralnih objekata u svijetu
U agresiji je takođe oštećeno 307 džamija i 41 mesdžid. Srbi su oštetili 249 džamija i 21 mesdžid, a Hrvati 58 džamija i 20 mesdžida. Takođe su mnoge oštećene džamije pod zaštitom UNESCO-a. Sa stotinu projektila pogođena je i Begova džamija u Sarajevu, koja se smatra najljepšom na Balkanu.

Neke džamije, poput Karađozbegovu u Mostaru, gađali su i artiljerci generala Mladića, a i HVO. Mr. Muharem ef. Omerdić u knjizi Prilozi izučavanju genocida nad Bošnjacima (1992 - 1995) piše kako je “najveći broj džamija planski uništen postavljanjem velikih količina eksploziva”, te da je njihov materijal zatim odvožen u različita mjesta. Na lokacijama porušenih džamija, kako piše Omerdić, Karadžićevi Srbi su najčešće napravili deponije smeća, parkirališta, a ponegdje i izgradili kuće.

Omerdić u knjizi podsjeća da su Karadžić i Mladić “obrazložili” da “muslimanske bogomolje ruše iz milosrđa kako bi se Bošnjaci lakše odvikli od islama i vratili u vjeru pradjedovsku”. Kemal Zukić je poslije rata obišao sve porušene i oštećene muslimanske vjerske objekte u Bosni i Hercegovi i ostao zapanjen “japanskom sistematičnošću” koju su posebno pokazali Karadžićevi rušitelji, koji su stigli na svako mjesto gdje postoji džamija i srušili je. Nekima su, veli, i temelje vadili, iako je to ogroman napor. On je uvjeren da su neke džamije, poput one u Kamengradu, rušili stručnjaci, inženjeri i arhitekte.

“Za dva mjeseca oni su srušili ono što je muslimanski narod u Bosni gradio 500 godina”, kaže Zukić. U vezi sa sistematskim rušenjem džamija na području koje su kontrolisali Karadžićevi Srbi u Hagu je kao ekspert svjedočio i Andreas Riedlemeire, jedan od vodećih svjetskih stručnjaka teorije kulturnog pamćenja i njegovog razaranja. Ridl je u Hagu izjavio, a to i objavio i u svojoj knjizi Pepeo kultnog pamćenja, kako je rušenje džamija bio poseban “ritual” - da su “tijela ubijenih ljudi prekrivana fragmentima njihovih srušenih svetinja”.

Ritual zla Ilustrovao je to primjerom iz Brčkog, gdje su “u masovnoj grobnici na smetljištu, blizu kafilerije, tijela ubijenih Bošnjaka prekrivena fragmentima srušene Savske džamije”. Bila je to, dakle, zajednička “sahrana” ubijenih Bošnjaka i njihovih porušenih džamija.

Kada je 2004. u Foči vršena ekshumacija pobijenih Bošnjaka iz jedne masovne grobnice, na njihovim kostima pronađeni su ostaci Aladža džamije, o čemu su informisani članovi Predsjedništva BiH 2. septembra iste godine. Previše revnosti u rušenju džamija ispoljili su i bojovnici HVO, posebno u Stocu. Većinu njih su prvo zapalili, pa minirali.

Dzamija Mikulici

Dzamija Ulcinj Leskovac

Dzamija Bistrica

Mali osvrt:Prema Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98 000 stanovnika, od kojih 21 000 nisu bili Muslimani.

Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila – hamama, oko 7000 kućnih banjica – hamama, 6 karavan saraja, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija.

Evlija Čelebija je ostavio nazive za 35 džamija u kojima je obavljana zajednička služba – džuma i 12 mesdžida.

Osmanlijski geograf Hadži Kalfa, zabilježio je 100 džamija, a naš poznati orijentalista Hazim Šabanović, smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 džamija.U Beogradu su tada bile naseljene 41 mahale.

Beograd je već krajem XVI vijeka, po svojoj ljepoti i veličini, u mnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Otomanskog carstva. On postaje ”Darul-džihad” – Mjesto ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd.


Beograd, 1789. godine


Prilikom prvog austro-njemačkog osvajanja (1688-1690.) mnoge džamije su porušene, a one koje su preostale – neoštećene, pretvorene su u hrišćanske crkve. Za vrijeme kratke osmanlijske vladavine (1690-1717.) mnoge džamije su obnovljene, a neke su iz temelja izgrađene.
Kada su austro-njemačke armije pod zapovjedništvom nadvojvode Evgenija Savojskog (u čijem su sastavu bili vojnici raznih narodnosti: Nijemci, Francuzi, Talijani, Švajcarci, Portugalci, Španci, Mađari i drugi) po drugi put osvojile Beograd (1717-1739.) zatekle su u njemu oko dvije hiljade stambenih zgrada, mnoge džamije, javne banje, hanove i druge objekte.

Vitke munare džamija, napose u gornjem i donjem dijelu tvrđave, bile su porušene kako bi panorama grada izgledala više evropska. Mnoge džamije su pretvorene u crkve raznih hrišćanskih redova koji su došli zajedno sa vojskom i doseljenim življem: ”trinitarci”, ”franjevci”, ”jezuiti”, ”minoriti” i Jermeni katolici. Trinitarci i franjevci su dobili po dvije džamije da preurede za crkve, kapucini, jezuiti, minoriti i Jermeni katolici po jednu. Ostale sačuvane džamije su upotrijebljene za vojne magazine, kao i za uskladištenje soli, sijena i poljoprivrednih proizvoda, a jedna je upotrebljavana za vojnu bolnicu.

Tada u Beogradu nije bilo muslimanskog stanovništva, jer je na osnovu člana III ”ugovora o kapitulaciji od 18. augusta 1717. godine...” dozvoljeno cijelom garnizonu da se povuče slobodno i sigurno sa ženama i djecom, oružjem i prtljagom uz udaranje doboša i sa razvijenim zastavama, što se odnosi i na stanovništvo, koje želi da iziđe u isto vrijeme, ma kakvog da je položaja, vjere ili narodnosti, kao i ranije roblje koje je primalo islamsku vjeru prije opsade.

Poslije pobjede nad austro-njemačkom vojskom 1739. godine kod Grocke, Osmanlije su ponovo zagospodarile Beogradom, i njime vladale 50 godina (1739-1789. godine). Za to vrijeme oni su popravili mnoge oštećene i povratili u prvobitno stanje mnoge džamije pretvorene u crkve, izgradili su i mnoge nove džamije.
Prema nekim savremenicima, u Beogradu je 80-tih godina XVIII vijeka bilo 50 džamija. U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, između 60 hiljada austro-njemačkih vojnika, koje je predvodio 74-godišnji maršal Laudon i 9000 Osmanlija branilaca grada, na čelu sa Osman-pašom i u toku okupacije (1789-1791. godine) stradalo je 30 džamija.

Svištovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car morao je prepustiti Otomanskoj imperiji Beograd, Šabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen. U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporučnik Bruš 1789. godine, ucrtano je 15 džamija, ali sve nisu identificirane. U tom planu nije naznačena Batal džamija, koja je bila locirana u blizini sadašnje Savezne narodne skupštine. Taj se broj džamija uglavnom održao do Prvog srpskog ustanka.

U toku borbi za oslobođenje Beograda 1806. godine, mnoge džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su svinje zatvarane (držane), jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a Karađorđević je mnogim turskim ženama ”koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavljali nage... ukazao milosrđe i odredio im dvije džamije za stanovanje.

Povratkom Osmanlija u Beograd, počinje se sa obnavljanjem i popravkama manje oštećenih džamija, dok sa obnavljanjem više oštećenih i poluporušenih u minulim ratovima nije moglo da se otpočne zbog tadašnjih finansijskih prilika u Otomanskoj imperiji, a napose u Beogradskom pašaluku.

Prema Joakimu Vujiču, koji je boravio u Beogradu 1826. godine i, između ostalog, zabilježio: ”navodi se do 30 džamija koje su najvećim dijelom batal, porušene i povaljane”.

Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija.

Prema pripovjedaču Lazaru Komerčiću, u Beogradu je bilo: ”na nekih 15-16 džemata mahala (kvartova), a svaki džemat je imao svoju džamiju”.

Iako je broj džamija u Beogradu, u odnosu na ranije periode, mnogo smanjio ”kitnjasta i tanka minareta džamija, koja se blistaju na suncu”, unijela su Beograd u Majerov univerzum – Leksikon 1838. godine pod naslovom ”Najljepši vidici svijeta”. Početkom rata 1876. godine, gospodin Barbunti – Brodano je zabilježio 14 džamija.

Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boraveći u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoši bilo je 15 munara”. Isti pisac konstatuje 1887. godine ”od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu ’Bajrakli džamiju’ (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodočasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata prepuštenu propadanju; dalje, manja ”Kardžamija” sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta.

Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoši, do šanca koji potiče iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etničke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, među kojima 12 džamija i tri tekije, kako slijedi:

Hasan-pašina džamija u Donjem gradu,
Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu,
Sultan Mustafina džamija,
Ali-pašina džamija,
Bajrakli džamija,
Reis-efendijina džamija,
Laz-oglije džamija,
Jahja-pašina džamija,
Deftedarova džamija,
Laz-hadži Mahmuda džamija,
Kizlar-agina džamija,
Bajram-begova džamija,
Šejh Hasana-efendije tekija,
Šejha Muhameda tekija,
Šejha Hafiza Mehmedova tekija.
U planu nisu ucrtane džamije koje su se nalazile na periferiji varoši.

Slučaj na Čukur česmi, ulične borbe i bombardiranje Beograda 1862. godine ubrzalo je zaključenje sporazuma o konačnom odlasku Turaka iz Beograda i tadašnje Srbije.

Po članu 1, stav 2, ”Kanličkim protokolom od 4.9.1862. godine bilo je predviđeno: da će vjerske građevine i grobovi koje ostavlja muslimansko stanovništvo, napuštajući mjesta koja je do sada držalo, na osnovu vjerskih prava, biti poštovani sa svima obzirima”.

Po članu 1, stav 3, predviđeno je rušenje jednog dijela varoši ”nastanjenog skoro isključivo muslimanima radi bezbjednosti beogradske tvrđave, a Porta se obavezala dati obeštećenje i turskim i srpskim vlasnicima”.

Prilikom toga ”čišćenja” 1863/64. godine porušene su i dvije džamije: Sultana Mustafe i Ali-paše.
Otkupna suma ”u ime sviju naknada” za muslimanska imanja iznosila je, prema ugovoru zaključenim sa Portom, 1865. godine 9 milijuna pjastera.

Iseljenjem ”turskog” življa iz Beograda 1867. godine (među kojima je veliki broj bio slavenskog porijekla sa prezimenima: Bajraktarević, Bošnjak, Smederevac, Kokić, Islamović i druga) počeo je žalosni neslućeni kraj beogradskih džamija. Kako navodi Felix Kanitz ”gde kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju”.